Yarışmalar Devrimi

Şu son zamanlarda özellikle, pek çok etkinliğe katılma fırsatı buldum. Herkesin dilinde, ama gerçekten herkesin dilinde dönüp dolaşıp geldiği konu mimari proje yarışmaları.

Şu son zamanlarda özellikle, pek çok etkinliğe katılma fırsatı buldum. Herkesin dilinde, ama gerçekten herkesin dilinde dönüp dolaşıp geldiği konu mimari proje yarışmaları. Meslekte genç sayılabilecek 30-40 yaş arası mimarlar, bir ihtiyar edasında “Ne güzeldi o eski yarışmayla yap günleri,” diye iç geçiriyor. Jürilerden memnun olan birini bulmak zor. Jüri seçimlerinin rasyonel bir zemine oturmamasından, karar süreçlerinde yaşanan tutarsızlıklardan ciddi rahatsızlık var. Ödüllerin düşüklüğünden, verilen emeğin karşılık bulmamasından, sürecin sonunda ortaya çıkan ürünlerin tatmin edici olmamasından ya da hiç gerçekleşmemesinden duyulan memnuniyetsizlik ortak bir duygu. Yarışma sonrasındaki süreçlerden dahi çoğu ödül sahibi mutsuz ayrılıyor.

Biz kendi özelimizde, bizimle dönemdaş pek çok arkadaşım gibi, hayatımızı yarışmalara adadık. Sanırım bu yüzden herkes bana yarışmaları soruyor. Hem bu nedenle hem de yarışma konusu benim hassas karnım olduğu için bu konuda bir şeyler söylemek istiyorum.

Hiç eğip bükmeden: Bir yarışma devrimine ihtiyacımız var.

Başlarken:

Öncelikle şurada anlaşalım: Yarışma bir “lütuf” olmaktan çıkarılmalı. İdareler, yarışma açarak tasarımcılara bir iyilik yapıyormuş gibi davranmaktan acilen vazgeçmeli. İstisnasız her kamu yapısı yarışmayla elde edilmeli.

Bu bir ideal değil, bir zorunluluk. İdarelerin lütfederek ya da ikna edilerek başladıkları bir süreçten “canları istemediği” için, “kafası bozulduğu/canı sıkıldığı” için ya da idarede görevli bir memur “pahalı bulduğu” için devam etmeme/süreci sonlandırma gibi seçeneklerinin bulunduğu yanılgısına kapılmaları çok doğal bir sonuç.

Fakat yarışmaların bir hizmet alma yöntemi olduğunun hatırlanması ve sürecin doğru tamamlanmaması halinde yasalara aykırı bir iş yapıldığı hissiyatı yaygınlaşmalı.

Bir işin ciddiyeti, ödenen bedel ile tayin edilir. Hiçbir idare kendi bütçesine nazaran ufacık bir bedel ödediği sürece saygı duymaz. Yarışma bedelleri, idarelerin kolaylıkla vazgeçemeyeceği kadar ciddi bir yatırım hâline gelmeli. Süreç durdurulduğunda kamu zararı oluşturulduğu hissi oluşacak kadar bütçeler yükseltilmeli.

Yeri gelmişken kıyaslamak için birkaç örnek vereceğim:

2023 yılının sonunda açılan

İBB Ünalan Kültür ve Sanat Odağı yarışmasının 1.’lik ödülü 900.000 TL verilirken,

2024 yılının başında açılan

Düsseldorf Opera House 2 aşamalı yarışmasında ilk aşamayı geçenlere 66.000 € + 1.lik ödülü olarak da 250.000 € verildi.

1.lik ödülü toplamda 316.000 € (10.300.000 TL)

İBB Ödüller için toplam 3.350.000 TL/102.000 € (o günkü kurla) ayırdı

Düsseldorf Opera Toplam Ödül: 2.640.000 €/86.100.000 TL (o günkü kurla) — evet, seksen altı milyon.

Meraklısına link: https://www.phase1.de/projects_odz-wettbewerb_home_e.htm

Bu sene açılan anıt mekân yarışmasına bakalım:

ABB Dış İşleri Şehitleri Anı Mekân Yarışması Eşdeğer Ödül: 500.000 TL (12.500 €)

Monument to Freedom and Unity in Leipzig 1.’lik Ödülü: 13.500 € ilk aşama + 35.000 €.

1.lik ödülü toplamda 48.500 € (1.940.000 TL)

ABB Ödüller için toplam 2.750.000 TL/68.750 € ayırdı

Leipzig Toplam Ödül: 242.000 €/9.680.000 TL

Meraklısına link: https://www.phase1.de/projects_fel_e.htm

Son olarak, 2022 yılında açılmış iki eğitim yapısı yarışmasına bakalım:

İzmir Ekonomi Üniversitesi Güzelbahçe Mimari Proje Yarışması 1.’lik Ödülü: 350.000 TL

Helmut-Schmidt-Universität Ödülü: İlk Aşamada 100.000 Euro, İkinci Aşamada 80.000 Euro seçilen 10 katılımcıya + 1.’lik Ödülü 28.000 €.

Yani 1.lik ödülü toplamda 46.000 €. (805.000 TL)

İEÜ Toplam Ödül: 1.270.000 TL/72.500 € (Haziran 2022 kuruyla)

HSU Toplam Ödül: 246.000 €/4.305.000 TL (Haziran 2022 kuruyla)

Meraklısına link: https://www.phase1.de/projects_hsu_e.htm

Bu örnekleri çoğaltmak mümkün. Sonuç olarak; ödül bedelleri bugünkülere kıyasla en az 5–7 kat artırılmalı.

IV ve V sınıfı yapıların yarışmalarında istenen maliyet ve elektromekanik tesisat raporları, bana göre bir tür eleme aracı. Bu raporları temin edemeyecek genç katılımcılar, doğal seleksiyonla eleniyor. Jüri kompozisyonlarında bu raporları değerlendirecek mühendis bulunmaması, mühendislerin danışman olarak yazılabilmesi ve müellif olarak sınıflandırılmaması, bu sürecin göstermelik olduğunu açıkça ortaya koyuyor. Her türlü israfın önüne geçmeliyiz, özellikle emek israfının. Bunun önüne geçmek için yarışmaların iki aşamalı veya ön seçimli açılmak zorunda.

Bir lise binası yarışması, daha önce lise binasını tamamlamış ofislere açılmalı. Bu çok net…

Aynı şekilde, hastane, tiyatro, opera yapıları da sadece o tipolojide deneyimli, iş bitirme belgesi olan mimarlara açılmalı. Bunun bir dönere bağlanmaması ve yeni katılımcılar elde etmek için ise her iki yılda bir bu tipolojilerin küçük ölçeklilerini içeren yarışmalar düzenlenmeli. Bu yarışmalara yalnızca genç ya da daha önce benzer proje gerçekleştirmemiş mimarlar katılabilmeli. Böylece havuza yeni tasarımcıların eklenmesinin önü açılmalı.

İnşaat bütçeleri belirlenmeli ve şartnamelerde belirtilmeli. Maliyet konusunda uzmanlaşmış ve tutum olarak pozitif yönlü bağımsız bir ekip, gelen önerilerin verilen bütçeye uygunluğunu kontrol etmeli. Gerektiği durumlarda yarışmacı ekiplerle irtibata geçip anlaşılmayan yerleri sormalı ve bu şekilde onay vererek ön kontrol aşamasını tamamlamalı. Katılımcılar bizdeki gibi 80-150 değil, artık 8-10 tane olacağı için böyle bir süreç gerçekçi olmakla birlikte bir kaç yıl önce bizim de yer aldığımız ön seçimli iki aşamalı Kuveyt KFAS yarışmasında süreç tam olarak bu şekilde ilerlemişti. Bu yöntem aslına bakarsanız oldukça yaygın bir yöntem.

TMMOB Mimarlar Odası, yarışmalar konusunda aktif bir birim oluşturmalı ve bu birime bütçe ayırmalı. En azından bu alanda gönüllü çalışmalar yapanların önünü açmalı. Binlerce meslek insanını temsil eden bir kurum olarak Bakanlıklar ve Belediyeler ile bakan ve başkan düzeyinde görüşmeler yapılmalı. Yarışmaların ve yarışma sonrası süreçlerin bağlayıcılığı sözleşme ile güvence altına alınmalı. Yarışma takvimi oluşturulmalı ve tarihlerin çakışmaması sağlanmalı. Hatırladığım kadarıyla Prof. Dr. Alper Ünlü hocamız, bir dönem yalnızca yarışmalarla ilgili bir komisyonda görev almak amacıyla Mimarlar Odası yönetiminde yer almıştı. Ardından Sinan Omacan’ın ismi de sıkça yarışmalar ve Mimarlar Odası bağlamında anılmaya başlandı. Ancak her iki girişim de beklenen ölçüde etkili bir sonuca ulaşmamış olmalı.

Yarışma Sırasında:

Şu saçmalıktan hepimiz sıkılmadık mı?

“Yapının kentle kurduğu ilişki zayıf bulunmuş, program yerleşimi sorunlu görülmüştür, zemin fonksiyonları çalışmamakta ve otopark çözümleri gerçekçi değildir. Proje oy birliği ile 1.’lik ödülüne layık görülmüştür.”

Jürilik kurumunun, rasyonel bir tartışma zemini eksikliği yaşadığına inanıyorum. Toplumsal ilişkilerimiz genellikle hisler üzerinden şekillendiği için, değerlendirme süreçlerinde nesnel kriterler geri planda kalabiliyor. Kendimin jüri olduğu ortamlarda da, gözlemci olarak uzun yıllardır jürileri izlediğim konkur süreçlerinde de ikna olduğum tek bir konu var ki, değerlendirme süreçlerine dünyanın pek çok yerinde (özellikle Avrupa’da) olduğu gibi puanlama sistemi entegre edilmeli ve tartışma bu rasyonel zemin üzerinden ilerlemeli.

Aksi takdirde, 1.lik ödülüne layık görülen projeler için yazılan jüri raporlarında şu gibi ifadelerle karşılaşmaya devam edeceğiz:

“Kentle kurduğu ilişki, çevresini dönüştürme kabiliyeti, yapının depresif dili eleştirilmiştir. Proje oy birliği ile 1. ödüle layık görülmüştür.”

Çünkü jüriler de bir insan ve bir şekilde pafta mizanpajlarıyla, görsellerle, maketin rengiyle, yapının çehresinin kendi dünya görüşüne paralellik göstermesiyle duygusal bir bağ kuruyor ve bundan kopamıyor. Ve “sevdiği” bu projeyi rasyonellikten uzak şekilde sürecin sonuna kadar götürüyor. Bazen diğer jüri üyeleriyle tartışmaktan çekiniyor, bazen fazla zorlarsa yanlış anlaşılacağına inanıyor. Bu hisleri tüm jüriler yaşıyor ve toplumsal ilişkilerin rasyonel şekilde kurulamadığı toplumların maalesef ki laneti olan bu karmaşık ilişkiler, yarışmaların da seviyesini çok acı bir şekilde düşürüyor.

Bu nedenle, projelerin olumsuz yanlarının tüm kararlar alındıktan sonra hazırlanan raporda yan metin olarak kalmayıp, tüm süreçte değerlendirmeye etki edebildiği puanlama sistemine dayanması artık kaçınılmaz.

Örnek olarak,

Son açılan yarışmalardan birinin jüri raporundan alıntı:

“Zeminde yer alan kamusal fonksiyonların yeşil alanlar ile ilişki kuramaması, yeşil alanların yapının gündelik yaşantısına katılamayıp artık alanlara dönüşen karakteri, yapı kitlesinin konumu ve boyutunun kuzey-güney, doğu-batı yönünde yayalar için kestirme yürüyüş yollarına imkân yaratamaması ve yaya hatlarını uzatması, kreşin oyun alanının yetersizliği, otopark girişiyle yakın ilişkisi ve arkad altında yaya dolaşımını kesintiye uğratması, yapının cephe karakterinin sıradanlığa varan niteliği yapının olumsuz yönleri olarak ön plana çıkmaktadır. Proje oy birliğiyle 1. ödüle layık görülmüştür.”

Ayrıca önemli bir etik mesele:

Belediyelerde farklı görevlerde bulunan mimarların, aynı kurumun açtığı yarışmalarda birden fazla kere jüri olmasının etik açıdan çok yanlış olduğunu da vurgulamakta fayda var.

Puanlama sistemine ek olarak, jüri değerlendirme süreçleri mutlaka video kaydı ile belgelenmeli. Şeffaflık, her zaman her konuda iyidir. Bununla birlikte, yarışma ciddiyetini yükseltmeye yönelik olarak, iki defa jüri görevini aksatmış meslek insanlarının bir kaç yıl yeniden jüriye önerilmemesi iyi olabilir.

Sonrasında:

Kolokyumlarda sergi kalitesinin nasıl düştüğünü hep birlikte gözlemliyoruz. Ben bizzat görmedim ama en son maketler domates kasaları üzerinde sergilenmiş ve projeler kolokyumun yapıldığı binaya dahi taşınma zahmetine girilmemiş. Ucuz işin sonucu maalesef bu şekilde niteliksiz oluyor.

Ancak yarışmalara sadece 10 – 15 ofis katılabilseydi, ödüller olması gereken seviyelerde olabilseydi, maketler için bütçeler ayrılabilirdi ve her öneri adeta bir sanat eseri gibi sunulabilirdi.

İşin verilmesi/alınması:

Yarışma sürecinin sonunda işin verilme (belki de işin alınma) süreci amansız bir mücadele. Bugüne kadar yarışma kazanıp mücadele içine girmeden yasalara uygun şekilde tam olması gereken bedellerde, olması gereken sürelerde, olması gereken danışmanlıklarla işin verildiği mimar sayısı yok denecek kadar az, hatta yok belki de.

Mimarların üzerine yüklenen bu meziyetlere sahip olma zorunluluğun yönündeki batıl inanç bir an önce ortadan kalkmalı. Bizim deneyimimiz gösteriyor ki, bir yarışmayı kazanmak sürecin yalnızca %20’si. Geri kalanı arkasından gelen süreci idare etmek ve başarılı şekilde yürütmek. O noktada mimar, şapkasını çıkarıp, işi mevzuata uygun, danışmanlıklarla desteklenmiş, doğru bütçelenmiş ve kontrol süreçleriyle güvence altına alınmış bir şekilde sonuçlandıracak süreci yöneten kişi olmak gerekiyor.

Ama bu efor niye?

Bir doktor, hastasının sağlığına kavuşması için gereken ameliyat bütçesini kısar mı? Veya hasta, bu bütçeyi yarıya indirmesini talep edebilir mi? Ameliyat esnasında bir anestezi uzmanı gerektiğinde, “onu çok istiyorsanız kendi cebinizden karşılayın” deme hakkına sahip olabilir mi? Beş saat sürmesi gereken bir operasyonu bir saatte bitirin diye pazarlık yapılabilir mi?

Hayır. Çünkü herkes bilir ki böyle bir müdahale, sonuçlarına yine hastanın kendisi tarafından katlanılacak bir hataya dönüşür. O yüzden kimse, hayatî bir konuda pazarlık etmez.

Peki neden söz konusu bir kamusal yapı – hem de kentin yaşantısını doğrudan etkileyecek, en az yirmi beş yıl hizmet verecek bir yapı – olduğunda aynı hassasiyet gösterilmiyor? Çünkü o yapının yapım sürecinden sorumlu kişi, belki bir sene sonra o kurumda bile olmayacak. Memur, süreçi bozarak kurumuna iyilik yaptığını sanacak. Ama gerçekte, kamuya zarar verecek bir karar alınmış olacak.

İşte tam da bu yüzden, yarışma sonrası süreçler, başlarken bölümün değindiğim gibi, kurumlarla mutabakata dayalı sözleşmelerle güvence altına alınmak zorunda. Kişilere bağlı ilerleyen süreçler, sürdürülebilir değil.

Bitirirken:

Buraya kadar okuyan herkese teşekkür ederim.

Bugün mimari yarışmalar tarihinin belki de en değersiz ve niteliksiz dönemini yaşadığımız bir gerçek. Mimarların işlerinin bu kadar kıymetsiz hissettirildiği başka bir dönem olmuş mudur, bilmiyorum.

Ama bu günlerin de geçeceğine inanmak istiyorum.

Son olarak şahsi dileğimi de ekleyeyim:

make C. Abdi jury again.

Yarışmayla yap günlerini çok özlüyoruz.

Herkese sevgiler.